ارگ مشهد: نگینی در قلب تاریخ شهر
تاریخچه‌ی خیابان ارگ ، خیابان ارگ مشهد، یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین خیابان‌های این شهر است که در طول سالیان دراز، شاهد تحولات بسیاری بوده است. این خیابان که در گذشته به عنوان قلب تپنده‌ی شهر شناخته می‌شد، با معماری خاص خود و مشاغلی که در آن رواج داشته، جلوه‌ای از تاریخ و فرهنگ مشهد را به نمایش می‌گذارد. در این مطلب، به بررسی تاریخچه و مشاغل موجود در خیابان ارگ مشهد حدود ۶۰ تا ۹۰ سال پیش خواهیم پرداخت.
تاریخچه‌ی خیابان ارگ
تاریخچه‌ی خیابان ارگ
خیابان ارگ مشهد سابقه‌ای حدود ۱۰۰ سال دارد؛ اما شاید بسیاری از افراد ندانند که این خیابان با قدمت صد ساله، بر اساس هویتی سه‌صد ساله بنا شده است. گفته می‌شود که ملک‌محمود سیستانی، پس از تصرف مشهد در ششم جمادی‌الثانی سال ۱۱۳۵ هجری قمری (۲۳ اسفند ۱۱۰۱ شمسی)، در این ناحیه بنای ارگ حکومتی مشهد را گذاشت. پیش از آن، محل اقامت حاکمان شهر، «چهارباغ» در بالاخیابان بود که به دلیل قرارگیری در مرکز شهر، از نظر وسعت و امکانات دفاعی محدود بود.
این دوره همزمان با عصر هرج و مرج پس از سقوط صفویه بود. نیروهای باقی‌مانده از صفویان تحت فرمان تهماسب دوم گردآمدند و او با کمک سردارانی مانند نادر و فتحعلی‌میرزای قاجار، به دنبال بازسازی قدرت صفویه بود. نادر که در گذشته با ملک‌محمود اختلاف داشت، تلاش کرد تا مشهد را از او بگیرد و در نهایت، حدوداً در سال ۱۱۰۶ شمسی موفق به این کار شد. با توجه به استقرار ملک‌محمود در ارگ حکومتی مشهد، این منطقه باید شاهد شدیدترین درگیری‌ها بین نیروهای نادر و ملک‌محمود بوده باشد. بعد از این وقایع، ارگ مشهد همچنان به عنوان ناحیه‌ای مهم و استراتژیک که محل سکونت حاکم شهر و اطرافیانش بود، باقی ماند و به تدریج گسترش یافت. هرچند طبق گزارش مشهور «مکتب شاهپور» که در سال ۱۳۱۳ تنظیم شده، حاکمان مشهد هنوز در چهارباغ اقامت داشتند و ارگ به عنوان قلعه نظامی آنان در شهر عمل می‌کرد.
قرارگیری ارگ مشهد در این منطقه باعث شد که به تدریج برخی از ادارات دولتی و نهادهای حکومتی، به ویژه در دوره قاجار، به آن منتقل شوند. به عنوان مثال، اداره گمرک، پستخانه، نظمیه، تلگرافخانه، عمارت توپخانه و همچنین کنسولگری دولت انگلیس که امروزه به کنسولگری پاکستان تبدیل شده است، در همین محدوده ایجاد شد.
ارگ حکومتی مشهد به تدریج از وسعت خود کاست و در هر دوره‌ای بخشی از آن به نهادها یا سازمان‌های دولتی و نظامی واگذار شد. این ارگ در گذشته منطقه‌ای سرسبز و زیبا بود؛ باغ‌ملی، که به عنوان موقوفه حاج‌حسین ملک به جا مانده، نمونه‌ای از آن ناحیه سبز است که امروزه در حاشیه خیابان ارگ قرار دارد.
رضاقلی‌خان هدایت در کتاب «روضهالصفای ناصری» درباره ابعاد ارگ مشهد می‌نویسد: «ارگ در یک‌طرف شهر واقع شده است و دیوارهای آن در میانه مغرب و شمال حدود ۴۰۰ ذرع (تقریباً ۴۱۶ متر) طول دارد و محیط کلی ارگ ۱۲۴۶ ذرع (۱۲۹۶ متر) بوده و دارای ۳۲ برج است.» بنابراین، محیط ارگ مشهد حدود ۱.۳ کیلومتر بود.
تاریخچه‌ی خیابان ارگ
این بنا تا اوایل دهه ۱۳۰۰ شمسی به عنوان مرکزیت و موقعیت سیاسی خود در مشهد ادامه یافت. در دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه، این قلعه محکم شاهد قیام مردم و حملات آنها به مرکز حکومتی به دلیل ظلم‌های حاکم بود.
یکی از رویدادهای مهمی که در تاریخ ۳۰۰ ساله ارگ مشهد به وقوع پیوست، قیام مردم علیه عوامل کمپانی انگلیسی رژی بود. بر اساس گزارش یوسف متولی‌حقیقی در جلد اول کتاب «تاریخ معاصر مشهد»، قلعه‌ای که کمپانی انگلیسی برای انحصار توتون و تنباکو در مشهد ساخته بود، کمی دورتر از دروازه ارگ و بر روی تپه‌ای واقع شده بود. با صدور فتوای تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی، مشهد به کانون مقاومت علیه این قرارداد استعماری تبدیل شد و مردم به سمت قلعه کمپانی حرکت کردند و منطقه ارگ به مرکز اعتراض علیه انگلیسی‌ها بدل شد؛ نماینده کمپانی حتی شب را در ارگ حکومتی یا کنسولگری انگلیس گذراند و به این ترتیب، خیابان و منطقه ارگ با این رویداد تاریخی پیوندی ناگسستنی پیدا کرد.
یکی از رویدادهای مهم دیگر در محدوده خیابان ارگ، بازداشت قوام‌السلطنه در ۱۳ فروردین سال ۱۳۰۰ شمسی توسط کلنل محمدتقی‌خان پسیان بود. ساختمان نظمیه که در حال حاضر در محدوده‌ای نظامی واقع شده، محل بازداشت قوام‌السلطنه بود. وی که به دلیل سیاست‌های منفعت‌طلبانه‌اش در میان مشهدی‌ها مخالفان زیادی داشت، در روز سیزدهم نوروز در مقابل ساختمان نظمیه دستگیر شد و پسیان او را تحت‌الحفظ به تهران فرستاد. به این ترتیب، خیابان ارگ به عنوان مکانی که حکومت کلنل پسیان در مشهد آغاز شد، شناخته می‌شود.
تاریخچه‌ی خیابان ارگ
در اواخر دوره قاجار، منطقه ارگ دچار تغییرات اساسی شد. در سال ۱۲۹۳ شمسی، موسیو لولو، مستشار بلژیکی اداره مالیه، سنگ بنای میدان بزرگ ارگ را تقریباً در محل فعلی بانک ملی شعبه مرکزی مشهد گذاشت. او این محل را با سلیقه خود به باغی تبدیل کرد و هنوز هم می‌توان رد پای درختان سپیدار و صنوبری که او حدود ۱۱۰ سال پیش کاشته است، در این منطقه دید. میدان ایجاد شده به ابتکار لولو در سال ۱۳۰۷ شمسی دوباره مورد توجه قرار گرفت و اطراف آن گلکاری شد تا امتداد خیابان ارگ، اولین خیابان مدرن مشهد، به آن منتهی شود.
همزمان، ساختمان‌های شهرداری، پست و تلگراف، نظمیه، ثبت و گمرک در اطراف این میدان مستقر شدند و خیابان ارگ به شکلی مدرن درآمد.
پس از آن، نخستین سینماهای مشهد و فروشگاه‌هایی که کالاهای لوکس عرضه می‌کردند، در این خیابان ایجاد شد و باغ ملی به مکانی تفریحی خانوادگی تبدیل شد. خانه حاج‌حسین ملک با بیش از ۱۶۵۰ متر مربع وسعت، در حاشیه این خیابان، نشان‌دهنده آغاز و ادامه کارهای عمرانی در دوره قاجار و بعد از آن است. کوچه ارگ، که اولین کوچه مشهد با چراغ برق بود، نیز به این خیابان متصل است.
در سال ۱۳۱۶ شمسی، هتل پارس، در کنار این خیابان و روبه‌روی باغ‌ملی ساخته شد که اکنون قدیمی‌ترین هتل فعال ایران است. این هتل توسط تاجر روسی ساخته شد و سپس به یک ایرانی فروخته شد. به این ترتیب، خیابان ارگ در دهه ۱۳۲۰ به مهم‌ترین خیابان مشهد تبدیل شد و مکانی برای قدم زدن و تفریح مردم شد.
اطراف این خیابان به مکان‌هایی چون کافه «داش‌آقا» تبدیل شد که پاتوق شاعران و نویسندگان مشهوری مانند مهدی اخوان‌ثالث، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، دکتر علی شریعتی و پرویز خرسند بود. در واقع، خیابان ارگ در شکل‌گیری هویت و تاریخ معاصر مشهد نقشی اساسی و غیرقابل انکار دارد.
دوران شکوفایی
در دهه‌های ۳۰ تا ۵۰ شمسی، خیابان ارگ در اوج شکوفایی خود بود. ساختمان‌های بلند و باشکوه، کافه‌ها و رستوران‌های لوکس، سینماهای مدرن و مغازه‌های متنوع، این خیابان را به یکی از جذاب‌ترین نقاط مشهد تبدیل کرده بود. ساکنین این منطقه بیشتر از طبقات بالای جامعه بودند و به همین دلیل، ارگ به نمادی از تجمل و مدرنیته تبدیل شده بود.
مشاغل موجود در خیابان ارگ مشهد
در گذشته، خیابان ارگ محل فعالیت مشاغل متنوعی بود. از جمله این مشاغل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• مغازه‌های سنتی: مغازه‌های فروش صنایع دستی، فرش، ادویه و خشکبار از جمله مشاغلی بودند که در این خیابان رونق داشتند.• کافه‌ها و رستوران‌ها: کافه‌ها و رستوران‌های لوکس و سنتی، با سرو غذاهای ایرانی و فرنگی، پذیرای مشتریان خاص‌پسند بودند.
• سینماها: سینماهای ارگ، با نمایش جدیدترین فیلم‌های ایرانی و خارجی، یکی از مهم‌ترین مراکز تفریحی شهر بودند.
• هتل‌ها: هتل‌های مجلل، پذیرای مسافران و گردشگرانی بودند که به مشهد سفر می‌کردند.
• آتلیه‌های عکاسی: آتلیه‌های عکاسی، با تجهیزات پیشرفته‌ی خود، عکس‌های یادگاری زیبایی برای مشتریان خود می‌گرفتند.
تحولات خیابان ارگ
با گذشت زمان و تغییر سبک زندگی مردم، خیابان ارگ نیز دستخوش تغییرات بسیاری شد. ساخت و سازهای جدید، تغییر کاربری برخی از ساختمان‌ها و گسترش شهر، باعث شد که خیابان ارگ دیگر آن شکوه و عظمت سابق خود را نداشته باشد. با این حال، هنوز هم می‌توان ردپایی از تاریخ و فرهنگ این خیابان را در برخی از ساختمان‌های قدیمی و کوچه‌های فرعی آن مشاهده کرد.
مشاغل قدیمی خیابان ارگ: روایتی از گذشته
خیابان ارگ مشهد، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و شاخص‌ترین خیابان‌های این شهر، نه تنها شاهد تحولات شهری بوده، بلکه آینه‌ای بوده است که انعکاس‌دهنده‌ی مشاغل و سبک زندگی مردم در دوره‌های مختلف تاریخی مشهد بوده است. در این بخش، به بررسی دقیق‌تر مشاغل قدیمی که در این خیابان رونق داشته و نقش آنها در شکل‌گیری هویت تاریخی و فرهنگی مشهد پرداخته می‌شود.
مشاغل سنتی و صنایع دستی
در گذشته، خیابان ارگ مملو از مغازه‌های سنتی بود که محصولات دست‌ساز و صنایع دستی را به فروش می‌رساندند. این مغازه‌ها که اغلب به صورت خانوادگی اداره می‌شدند، نقش مهمی در اقتصاد محلی داشتند و به حفظ سنت‌ها و هنرهای دستی کمک می‌کردند. از جمله این مشاغل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• کارگاه‌های قالی‌بافی: قالی‌های دست‌بافت مشهد از شهرت جهانی برخوردار بودند و بسیاری از کارگاه‌های قالی‌بافی در خیابان ارگ و محلات اطراف آن واقع شده بودند.
• مغازه‌های فروش زیورآلات سنتی: زیورآلاتی همچون النگو، دستبند و گردنبند که با نقوش سنتی و مواد اولیه‌ی طبیعی ساخته می‌شدند، در این مغازه‌ها به فروش می‌رسید.
• کارگاه‌های ساخت ابزارآلات سنتی: ابزارآلات کشاورزی، صنایع دستی چوبی و فلزی و سایر ابزارآلات مورد نیاز زندگی روزمره در این کارگاه‌ها ساخته می‌شد.
تاریخچه‌ی خیابان ارگ
مشاغل مرتبط با صنعت غذایی
صنعت غذایی نیز در خیابان ارگ جایگاه ویژه‌ای داشت. بسیاری از مغازه‌ها و کارگاه‌ها به تولید و فروش مواد غذایی و تنقلات می‌پرداختند. از جمله این مشاغل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• نانوایی‌های سنتی: نان‌های محلی و سنتی مشهد همچون نان سنگک، نان بربری و نان باگت در این نانوایی‌ها پخته می‌شد.
• قنادی‌ها و شیرینی‌پزی‌ها: شیرینی‌های سنتی مشهد مانند شیرینی نخودی، سوهان و حلوا از جمله محصولات محبوب این قنادی‌ها بودند.
• کارگاه‌های تولید روغن و پنیر: روغن‌های گیاهی و پنیرهای محلی در این کارگاه‌ها تولید می‌شد و به فروش می‌رسید.
مشاغل خدماتی
علاوه بر مشاغل سنتی و غذایی، مشاغل خدماتی نیز در خیابان ارگ رونق داشت. از جمله این مشاغل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• آتلیه‌های عکاسی: آتلیه‌های عکاسی در خیابان ارگ، با تجهیزات ساده و سنتی، عکس‌های یادگاری زیبایی برای مردم می‌گرفتند.
• خیاط‌خانه‌ها: خیاط‌خانه‌ها به دوخت و دوز لباس‌های سنتی و مدرن می‌پرداختند.
• تعمیرات لوازم خانگی: تعمیرکاران لوازم خانگی، با مهارت و دانش خود، به تعمیر وسایل برقی و مکانیکی مردم می‌پرداختند.
تحولات و تغییرات
با گذشت زمان و تغییرات اجتماعی و اقتصادی، بسیاری از این مشاغل سنتی و قدیمی جای خود را به مشاغل جدید و مدرن دادند. اما هنوز هم می‌توان ردپایی از این مشاغل را در برخی از کوچه‌های فرعی و بازارچه‌های سنتی خیابان ارگ مشاهده کرد.
اهمیت حفظ مشاغل قدیمی
حفظ و احیای مشاغل قدیمی، نه تنها به حفظ هویت تاریخی و فرهنگی شهر کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال نیز کمک کند. با حمایت از تولیدات محلی و صنایع دستی، می‌توان به تقویت اقتصاد پایدار و توسعه‌ی گردشگری کمک کرد.
ارگ مشهد: لاله‌زار یک ، روزهای مشهد
این عنوان، مقایسه‌ای جذاب و تصویری بین دو خیابان تاریخی ایجاد می‌کند: خیابان ارگ مشهد و خیابان لاله‌زار تهران. این مقایسه به چند دلیل بسیار مناسب است:
• اهمیت تاریخی و فرهنگی: هر دو خیابان در زمان خود به عنوان مراکز مهم اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهرشان شناخته می‌شدند. آنها نماد مدرنیته و پیشرفت بودند و نقش مهمی در شکل‌گیری هویت شهری داشتند.
• تنوع مشاغل و فعالیت‌ها: در هر دو خیابان، طیف گسترده‌ای از مشاغل و فعالیت‌ها وجود داشت. از جمله سینما، کافه، رستوران، مغازه‌های لباس، کتابفروشی و… این تنوع، این خیابان‌ها را به مراکز تفریحی و اجتماعی پررونقی تبدیل کرده بود.
• نقش در زندگی اجتماعی مردم: خیابان ارگ و لاله‌زار هر دو به عنوان مکان‌هایی برای گذراندن اوقات فراغت، ملاقات با دوستان و آشنایی با فرهنگ‌های مختلف شناخته می‌شدند. این خیابان‌ها در زندگی اجتماعی مردم نقش بسیار پررنگی داشتند.
تاریخچه‌ی خیابان ارگ
چرا این مقایسه جذاب است؟
• ایجاد تصویر ذهنی: با مقایسه خیابان ارگ با لاله‌زار، تصویری واضح و قابل درک از فضای اجتماعی و فرهنگی مشهد در گذشته در ذهن خواننده ایجاد می‌شود.
• تاکید بر اهمیت تاریخی: این مقایسه نشان می‌دهد که مشهد نیز مانند تهران، تاریخ غنی و پویایی داشته است و خیابان ارگ به عنوان یکی از نمادهای این تاریخ، جایگاه ویژه‌ای دارد.
• برانگیختن حس نوستالژی: برای بسیاری از افراد، نام لاله‌زار تداعی‌گر خاطرات شیرین و نوستالژیک است. این مقایسه می‌تواند این احساسات را در خوانندگانی که با مشهد آشنا هستند، برانگیزد.
• تفاوت‌ها: با وجود شباهت‌های زیاد، بین خیابان ارگ و لاله‌زار تفاوت‌هایی نیز وجود دارد که می‌تواند موضوع بررسی‌های بعدی باشد. مثلاً، تأثیر فرهنگ مذهبی بر فضای اجتماعی خیابان ارگ، یا تفاوت در معماری ساختمان‌ها.
• تحولات تاریخی: هر دو خیابان در طول زمان دستخوش تغییرات بسیاری شده‌اند. بررسی این تحولات و دلایل آنها می‌تواند به درک بهتر از روند توسعه شهری و تغییرات اجتماعی کمک کند.
جمع آوری اطلاعات و نگارش :مجله راهنمای شهر
