مشهد

مشهد تنها یک شهر و یا یک کلان شهر نیست ،بلکه قطعه ای است از بهشت که برای دلدادگان حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) تکیه گاهی بیش از یک شهر معنی دارد.

سابقه و تاریخچه شهر مشهد که در ابتدا به این نام (مشهد) نامیده نمیشد ،به هزار ۵ قبل از میلاد برمیگردد که شواهد زندگی و سکنی در تپه های نادری یافت شده است.

مشهد
مشهد

مشهد شهر است که کسانی که یکبار دل در طلب صاحب و آقای آن حضرت امام رضا (ع) به آن سفر کنند ،به زودی دلتنگ آن شده و در هر موقعیتی با شرایط مختلفرخت سفر به مشهد را خواهند بست.اشن شهر از ویژگی های مختلف و خاصی در پهنه ایران برخوردار است که البته بسیاری از آنها در قدرت بخشی به مشهدکمک شایانی نموده است.

اما در عین حال با توجه به هم مرز بودن استان خراسان (در سالهای اخیر خراسان رضوی) که مرکز آم مشهد تلقی میشود، با کشورهای همسایه ،دستخوش برخی از آلام در طول تاریخ بوده است.این شهر قبل از شهادت امام رضا به این نام خوانده نمیشدو پس از این اتفاق تاریخی بنام شهادتگاه و در خلاصه کلام ((مشهد)) نامگذاری گردید است.

این منطقه متشکل از چند قریه بنامهای سناباد،نوغان و رادکان و … بوده است که در گذر زمان با گسترش مناطق مختلف شهر فعلی مشهد را تشکیل داده اند.

مشهد
مشهد

این شهر دومین قطب اقتصادی کشور پس از پایتخت ایران تهران تلقی میشود و به دلیل استقبال بیش از حد نصور مسافرت زائران امام هشتم و خدمات متاسب این زیارت ها ،دومین کلان شهر مذهبی جهان نیز تلقی میشود.

پس از انقلاب و در دهه های اخیر با نامیده شدن مشهد به نام (پایتخت معنوی ایران) بر همگان مسجل گردید که جایگاه و ارزش معنوی این شهر با شهرهای معمولی مذهبی جهان قابل قیاس نیست.مسلمانان بخصوص شعیان نه تنها از جای جای پهنه ایران بلکه از کشورهای مختلف و حتی کشورهای دوردست که دل در طلب عشق امام هشتم دارند ،مسافر زیارت سالانه این شهر میباشند.

البته لازم به یادآوری است که خراسان و حدود شهر مشهد محل استقرار اقوامی از قوم پارت و همچنین گروه های متعددی از اقوام ساسانیان و هخامنشایان بوده است.آثاری در راستای این لایل مانند روستای تاریخی پیوه ژن و آتشکده آن و همچنین آثار زیادی از جاده ابریشم ،یادگارهای متعددی است که در اثبات وجود تمدن در قرون متوالی در این ناحیه حکایت های بیشماری دارد.

البته متاسفانه در نظر مردم حتی ساکنین ،بسیاری از آثار و ابنیه تاریخی این شهر و ناحیه و حوالی آن از نظرها ناشناخته مانده و بسیاری از مردم حتی خود مشهدی ها تعداد کمی از آثار را مانند بقعه هارونیه و توس مدفن شاعر نامی ایران فردوسی و باغ نادری را تنها جزئی از آثار تاریخی شهر میدانند که لازم است برای اهمیت به تاریخ و مطالعه در آن و تقویت و حفظ سایر مکانها و آثار که از گذشته به ارث مانده است ،تلاش بیشتری صورت پذیرد.

در سال ۱۳۵۴ یک هیئت باستان شناسی ایرانی فرانسوی در بررسی های اطراف روستای آبروان در فاصله ۴۰ کیلومتری شرق مشهد ،حدود ۶۰ عدد ابزار سنگی کشف نموده که قدمت آنها را به هشتصدهزار سال پیش منتصب میدانند و معتقد شدند که این موضوع نشان دهنده قدیمی ترین نشانه های زندگی انسان در ایران و آسیای جنوب غربی میباشد.

اما سناباد که دهکده ای از توابع نوغان بوده است در قرن دوم هجری یکی از مناطق پر رونق این منطقه بشمار میرفته است ،قناتی که مردم برای نیازهایشان از آن آب تامین میکرده اند از این قریه گذشته و به محل برداشت آب ((سراب)) میگفته اند.این قنات بعدا متبرک به پیکر مطهر و آسمانی حضرت علی ابن موسی الرضا شده و مردم اب آنرا متبرک میدانستند.

در حدود نیمه قرن هشتم ابن بطوطه در سفرنامه خود از اصطلاح ((مشهدالرضا)) استفاده نمود.یاقوت حموی نیز در قرن چهارم هجری با بیانی اشکار نام این شهر را ((مشهد رضوی حرم رضا)) نامیده است.
صدرالمتالهین لاهیجانی در قرن چهاردهم از واژه ((مشهد مقدس رضوی)) بهره گرفته است.
در ابتدای سده چهارم با روی کار آمدن نصربن احمد سامانی ،رونقی در سرزمین توس به بار نشست.سبکتکین موسس سلسله غزنویان در زمان فتح توس آرامگاه حضرت علی بن موسی را تخریب نمود اما بعد پسرش سلطان محمود به جبران اشتباه پدر آنرا بازسازی نمود.
با روی کار آمدن سلطان سنجر سلجوقی در سده ششم نخستین گنبد حرم ساخته شد هرچند این گنبد از کاشی بنا شده بود.
شهر توس در سال ۷۹۱ هجری قمری با ضربه نابود کننده ای مواجه گردید که میرانشاه پسر تیمور ،توس را پس از ماهها محاصره به یغبا بردند و خود شهر را با تلی از خاک تبدیل نمودند و بسیاری از ساکنین این منطقه را ازبین بردند.تعداد کمی از اهالی این منطقه که جان سالم از این مهلکه به در بردند در پناه امام هشتم سکنی گزیدند و علی رغم تلاشهای بیشمار بعدی ،توس دیگر روی آبادانی قبلی را به خود ندید.
از این پس دوران رونق شهر مشهد آغاز شده و در سده نهم هجری و در دوران شاهرخ تیموری و با همت همسرش گوهرشادآغا ،رنگ و بوی آبادانی بر این شهر وزیدن گرفت.
از آثار دوران وی که به دستور او و با علاقه وی ساخته شد ،مسجد و مدرسه ای در هرات فعلی افغانستان و مسجد جامعه ای در مشهد بود که به عنوان قدردانی از وی در هر دو شهر اسم این بناها را گوهرشاد نامگذاری نمودند.
همچنین وی آثار دیگری در حرم امام رضا بنا نهاد که میتوان به دارالحفاظ و دارالسیاده اشاره نمود.

مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد

 

مسجد گوهرشاد که در جنوب حرم امام رضا واقع شده از زیباترین و منحصر به فرد ترین مساجد ایران به شمار میرود.مسلما در زمان ساخت به بهترین شکل ممکن و از بهترین عناصر و مواد در ساخت آن استفاده شده و پس از ساخت نیز با توجه به همجواری با حرم امام هشتم از جایگاه ویژه ای برخوردار شده است.
هرچند در طول زمان بارها و به دلایل طبیعی و غیر طبیعی این مسجد دستخوش مشگلات زیادی شده است ،اما به ارادتی که مردم و متولیان شهر نسبت به این مسجد داشته اند در بازسازی آن هیچ کوتاهی رخ نداده است.
شیوه ساخت مسجد گوهرشاد به صورت چهارایوانی ساخته شده و در طول زمان چهار مرتبه تاکنون گنبد آن بازسازی شده است.
مسلما سبک ساخت آن به شیوه تیموری است و نام استاد سازنده آن قوام الدین شیرازی میباشد.
این مسجد به رواق های دارالسیاده و دارالحفاظ متصل استو با داشتن ۲۸۰۰ متر مربع صحن دارای ۹۴۰۰ متر زیر بنا میباشد.
هفت شبستان و چهار ایوان از دیگر خصوصیات این مسجد نامی و ارزشمند است.ایوان مقصوه مهمترین ایوان این مسجد است که دارای ۵۰۰متر مساحت است و از زیباترین و منحصر به فرد ترین ایوان های مساجد در ایران میباشد.هنرهای مختلفی در این مکان به چشم میخورد که یک نمونه از ثلث نویسی بایسنقر فرزند گوهرشاد میباشد که تاریخ بنای این مسجد به سال ۸۲۱ هجری در آن نگاشته شده است.ویژگی های بسیار خاصی در این مسجد به چشم می آید که ذکر آن در مبحث دیگری نساز به بررسی دارد اما تنها به یک مورد و آنهم منبر امام زمان اشاره میکنیم.
در ایوان مقصوره منبری ملقب به منبر امام زمان یا صاحب الزمان وجود دارد که به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز به ساخت آن شروع شده است.این منبر با خصوصیت نداشتن میخ و آهن از منحصر به فرد ترین منابر مساجد در ایران است که از چوب درخت گردو و گلابی ساخته شده و شیده قلم زنی آن منحصر به فرد و خاص میباشد.ارتفاع محل منبر هفت و نیم متر میباشد.

محراب مسجد گوهرشاد
محراب مسجد گوهرشاد

مشهد با آمدن صفویان

با روی کار آمدن صفویان و ارادتی که به مذهب شیعه داشتند تا حدی که دین و مذهب شیعه را دین رسمی کشور قراردادند ،شهرهای مذهبی بخصوص مشهد و قم مورد توجه ویژه ای قرار گرفت.
در دوران شاه عباس اعتبار مشهد رو به فزونی گذاشت و وی مشهد را به طور رسمی ((شهر مقدس ایران)) قرار داده تا مردم به زیارت امام هشتم بروند.در همین راستا آب چشمه گیلاس را برای آبادانی بیشتر مشهد به این شهر منتقل نمود.
هر چند افت و خیزهای دیگری برای این شهر با توجه به موقعیت های خاصی که در آن بوجود آمده بود ،رخ میداد تا نادر عملا مشهد را مرکز سیاسی حکومت خود قرار داد.
پس از مدتی نادر رسما مشهد را پایتخت حکومت خود قرار داد و در راستای آبادانی آن کوشش های فراوانی نمود و پایه های حرم بزرگ حضرت علی ابن موسی الرضا را بنا نهاد.پس از پیروزی های متمادی در هند ،غنایم بسیاری را که از آنجا با خود آورده بود وقف حرم نمود و دستور داد تا گلدسته های طلایی و ایوان زرین بنا کنند.
مقدس بودن شهر مشهد همیشه و برای همگان در کشور جزئی از تفکرات ایرانیان به شمار رفته است.
در دوران قاجاریه مشهد علاوه بر کانون مذهبی و زیارت خود ،تبدیل به مرکزی برای مبارزات ضداستبدادی کشور تبدیل گردید.
بسیاری از آزادی خواهان مشهد در این مبارزات دستگیر و زندانی می شدند و علی رغم اینکه گاهی گفته میشد که مردم مشهد تمایلی در راستای خواست مشروطه خواهی نداشتند،متاسفانه عملکرد روس ها و کارشکنی های آنان مسائل مختلفی را بوجود آورده بود که عملا مشروطه خواهان مشهدی به شدت منزوی و سرکوب شوند. و ناامیدی نه تنها در مشهد بلکه در سایر مناطق مبارزه خیز توسعه یافت.
در سال ۱۲۹۰ فردی از اهالی هرات بنام یوسف خان در مشهد اعلام استقلال حکومتی نمود و نام خود را محمدعلی شاه نامید و روس ها در همین دوران و در ۹فروردین ۱۲۹۱ مشهد را به توپ بستند که موجبات از بین رفتن بسیاری از مردم و زائران گردید.
در دوران پهلوی یکی از وقایع بسیار مهم که زبانزد باقی ماند،کشتار معترضین به مدرن سازی های رضاخان در مسجد گوهرشاد بود که موجبات کشته شدن بسیاری از از مردم و زائران امام رضا گردید.
در سال ۱۳۴۷ شمسی طرح نوسازی اطراف حرم حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام ارائه شده و در سال ۱۳۵۵ ساختمانهای موصوف داخل طرح تخریب و کسبه به بازار جدید منتقل شدند.

بازار رضا
بازار رضا

اما پس از انقلاب این شهر مه بعدا پایتخت معنوی ایران نام گرفت مورد توجه بسیار زیاد مسئولین و مردم قرار گرفت و این موضوع و گردش زائرانحدود سی میلیون نفری در طول سال ،موجبات رشد و ترقی این شهر را بیش از پیش فراهم نمود تا جائیکه جمعیت کمتر از یک میلیون نفری قبل از انقلاب به سه میلیون نفر در دهه نود تبدیل گردید .توسعه با سرعت این شهر ،این منطقه را به کانونی برای سرمایه گذاری های مختلف تبدیل نمود تا جائیکه به عنوان نمونه خراسان به پایه و مرکزیت مشهد ،دومین قطب صنعت کشور را تشکیل داده است.

موقعیت جغرافیایی مشهد

این شهر در منطقه رودخانه کشف رود مابین دو رشته کوه هزار مسجد از شمال و بینالود از جنوب واقع شده است.بیشترین ارتفاع آن ۱۱۵۰متر و کمترین ارتفاع ۹۵۰متر میباشد.آب و هوای این شهر معمولا گرم و معتدل در تابستان و درزمستان سرد و خشک ارزیابی میگردد.البته مشهد درجه حرارت های مختلفی را به خود دیده استاما در سنوات اخیر گاهی درجه حرارت ۴۵ درجه در تابستان و منهای ۲۳ درجه در زمستان نیز دیده شده است.
۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت این شهر میباشد و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶دقیقه و در عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه قرار گرفته است.

مشهد
مشهد

جمعیت مشهد

همانطور که قبلا ذکر شده با توجه به ارادتی که شیعیان به امام هشتم داشته اند و در زمانهای مناسب رشد جمعیتی این شهر از ارقام قابل توجهی برخوردار بوده است.در سرشماری سال ۱۳۳۵ شمسی جمعیت مشهد تقریبا ۲۴۱۰۰۰ نفر برآورد شده و در این سال مشهد چهارمین شهر پرجمعیت کشور تلقی میگردید.اما در سرشماری سال ۱۳۵۵ مشهد پس از تهران به اولین شهر پرجمعیت کشور تبدیل شد.
این روند افزایش جمعیت پس از انقلاب از رشد دوچندانی برخوردار گردید تا جائیکه در سرشماری های دهه نود ،جمعیت مشهد از مرز ۳میلیون نفر گذشته است.

 

 

منبع:مجله راهنمای شهر

دکمه بازگشت به بالا